สถานการณ์เด็กออกกลางคัน

พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 มีบทบัญญัติสิทธิของบุคคลในการรับการศึกษาขั้นพื้นฐานไม่น้อยกว่า 12 ปี โดยไม่เสียค่าใช้จ่าย โดยเด็กทุกคน ตั้งแต่ชั้นประถมศึกษาปีที่ 1 จนถึงมัธยมศึกษาปีที่ 6 ทั้งเด็กปกติ เด็กยากไร้หรืออยู่ในภาวะยากลำบาก เด็กพิการหรือทุพพลภาพ จะได้รับการศึกษาอย่างทั่วถึงและมีคุณภาพและได้รับการศึกษาอย่างต่อเนื่อง แต่ในภาพความเป็นจริง ยังมีเด็กจำนวนมากที่ไม่ได้รับการศึกษาอย่างทั่วถึงและต่อเนื่อง โดยต้องออกจากโรงเรียนกลางคันและไม่จบการศึกษาตามที่กฎหมายกำหนด ซึ่งปัญหาดังกล่าว ส่งผลลบทั้งต่อตัวเด็กเอง และกระทบกับสังคมในระยะยาวด้วย

หมายถึง นักเรียนที่เคยเข้าเรียนในสถานศึกษา แต่ออกจากสถานศึกษาโดยไม่กลับเข้ามาเรียนจนจบการศึกษาภาคบังคับ 9 ปี (ป.1-ม.3)

แบ่งออกเป็น 3 สถานการณ์ที่ทำให้เป็นปัญหา ได้แก่

มีเงื่อนไขส่วนตัวที่ไม่สามารถเรียนต่อได้จนจบ ทำให้คิดว่าการเรียนเป็นการเสียเวลา หรือ เสียประโยชน์  เป็นสถานการณ์ที่มักจะเกิดขึ้นในครอบครัวยากจน ที่มีหนี้สิน ต้องทำงานหามรุ่งหามค่ำ ต้องการคนเยอะที่สุดมาช่วยหาเงิน  ซึ่งผู้ปกครองของเด็กกลุ่มนี้ก็ไม่ได้รับการศึกษาสูงนักทำให้มองไม่เห็นประโยชน์ที่ลูกหลานจะได้รับจากการศึกษา ได้แก่

แม้จะมีพรบ.ให้สิทธิคุ้มครองเด็กทุกคนให้เรียนจนจบการศึกษาภาคบังคับฯ แต่เด็กกลุ่มนี้ถูกมองว่าเป็นปัญหา เป็นตัวอย่างที่ไม่ดีกับผู้อื่น  ซึ่งเป็นกลุ่มที่สามารถช่วยเหลือได้โดยการให้การสนับสนุนหรือให้โอกาส แต่ในความเป็นจริง วิธีแก้ไขปัญหาของสังคมยังเป็นไปในเชิงลงโทษ พักการเรียนหรือ “ขอให้ออก” จากสถานศึกษา  เด็กกลุ่มนี้จึงมักจะรู้สึกแปลกแยกจากสังคม ไม่คู่ควรกับการศึกษา การลงทุน และไม่มีอนาคตที่ก้าวหน้า เช่น

การเรียนการสอนส่วนใหญ่เป็นแบบ one size fits all ถูกสร้างขึ้นมาเพื่อรับรองเด็ก “ทั่วไป” ไม่ครอบคลุมปัญหาที่มีความหลากหลายและเฉพาะตัวของเด็กกลุ่มอื่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเด็กที่ไม่มีทรัพยากร และไม่มีคนคอยสนับสนุน  เมื่อมีปัญหา ก็ไม่มีการสื่อสารและหาทางออกร่วมกันระหว่างเด็ก ครู ผู้ปกครอง ทำให้ไม่รู้จะแก้ปัญหาอย่างไรให้เด็กได้เรียนจนจบ เช่น

ในแต่ละปี ประเทศไทยมีเด็กออกกลางคันมากถึง 2% จากจำนวนนักเรียนทั้งหมด เมื่อนำมารวมกับจำนวนเด็กวัยเดียวกันที่ไม่ได้เรียนตั้งแต่เกิด และที่หลุดออกก่อนหน้านี้ เรียกรวม ๆ กันว่าเด็กนอกระบบ ซึ่งมีอยู่ไม่น้อยกว่า 1.2 ล้านคนแล้ว จะพบว่า ในเด็กไทยทุกๆ 100 คน จะมี 16 คนที่ไม่ได้เรียนหนังสือ

ในขณะที่เด็กที่มีทรัพยากรและผู้สนับสนุนมากกว่าเติบโตไปมีคุณภาพชีวิตที่ดี เด็กที่ไม่ได้รับการศึกษา ซึ่งส่วนใหญ่เป็นมีภาระทางการเงิน มีหนี้สิน การสำรวจโดยศูนย์พยากรณ์เศรษฐกิจและธุรกิจ มหาวิทยาลัยหอการค้าไทย อยู่ในครอบครัวที่มีรายได้ต่ำ 40% และ 20% ล่างสุด มีรายได้เพียง 3,000 และ 1,500 บาทต่อคนต่อเดือนเท่านั้น คิดเป็นรายได้ที่ต่ำกว่ากลุ่มรายได้สูง 10% บนสุด ถึง 10 เท่า

นอกจากนี้ เด็กกลุ่มนี้มีแนวโน้มที่จะไม่สามารถอ่านออกเขียนได้ ส่งผลกระทบโดยตรงต่อทางเลือกในการดำเนินชีวิต การงาน ฐานะทางเศรษฐกิจของครอบครัว อนาคต จนถึงรุ่นลูกหลาน กลายเป็นวงจรโง่-จน-เจ็บ เด็กที่ออกกลางนั้นจะไม่ได้รับประโยชน์จากงบที่รัฐจัดสรรสำหรับการศึกษากว่าปีละ 5 แสนล้านบาท ไม่ได้รับความรู้ เครื่องมือ การสนับสนุน และสังคมสนับสนุน ตลอดจนขาดโอกาสในการจัดการปัญหาที่ตนเอง ครอบครัวและชุมชนเผชิญ

ในปี 2561 รัฐบาลได้จัดสรรเงินประมาณสำหรับดำเนินงานด้านการศึกษา กว่า 5 แสนล้านบาท หรือ 18.1% ของงบประมาณทั้งหมด ซึ่งเด็กกลุ่มนี้จะไม่ได้รับประโยชน์จากเงินจัดสรรเหล่านี้เลย รายงานการศึกษาไทย พ.ศ. 2561 (Education in Thailand 2018) มีเด็กไทยมากกว่า 2,000,000 คน ที่เสี่ยงหลุดออกจากระบบการศึกษาเพราะความยากจน ครอบครัวในกลุ่มยากจนที่สุด มีรายได้เพียง 15 บาทต่อคนต่อวันเท่านั้น เด็กที่ไม่ได้รับการศึกษา เสี่ยงก่อเกิดปัญหาสังคมได้มากกว่านักเรียนร่วมวัยถึง 7 เท่า และยังมีชีวิตสั้นลง 9 ปีเมื่อเทียบกับเด็กในสังคมเดียวกัน

ปัญหาเด็กออกกลางคันจึงเป็นปัญหาจำเป็น เร่งด่วนและรอไม่ได้ เพื่อให้เด็กเหล่านี้ได้รับโอกาส ทักษะ ความรู้ บ่มเพาะความคิด เติบโตไปเป็นแรงงานคุณภาพ มีคุณภาพชีวิต และมีความสุขมากขึ้น คิดค้นและแก้ไขปัญหาให้กับประเทศ เป็นผู้เสียภาษี  สังคมเหลื่อมล้ำเหลื่อมล้ำน้อยลงและไว้ใจกันมากขึ้น ประเทศพ้นความเสี่ยงด้านวิกฤติเศรษฐกิจ พร้อมทั้งพ้นกับดักการเป็นประเทศกำลังพัฒนา เปลี่ยนสถานะเป็นประเทศที่พัฒนาแล้ว

ก่อนที่เด็กจะเลิกเรียน พวกเขามักจะแสดงพฤติกรรมความเสี่ยงออกมา เช่น ขาดเรียน ขาดสอบ ต้องช่วยผู้ปกครองทำงานตามฤดูกาล ดูหิวโหย ใจลอย อิดโรย ดูเครียดและกังวล จากการช่วยทำงานก่อนมาโรงเรียน  หรือผอมแห้ง หิวโหยจากบ้านเพราะไม่ได้ทานอาหาร หรือทานอาหารที่ไม่มีประโยชน์ หวาดกลัวไม่เข้าสังคม ดูเบื่อหน่าย ไม่มีความสุขกับการไปโรงเรียน อาการเหล่านี้แม้จะไปโรงเรียนก็จริง แต่ไม่พร้อมที่จะเรียน ซึ่งมีแบบแผน (pattern) ที่สามารถคัดกรองได้ตั้งแต่ก่อนเข้าเรียนเพื่อวางแผนการดูแลรายบุคคล แต่ในหลาย ๆ กรณี ครูก็มักจะมีภาระงานเยอะ ทั้งงานเอกสาร งานสอน โดยเฉพาะในโรงเรียนเล็กๆ ที่ครูคนเดียวต้องดูแลหลายห้องหลายชั้น ทำให้ยากที่จะสังเกตเห็น เยี่ยมบ้าน ตลอดจนคิดแผนแก้ไขปัญหากับครอบครัวและเด็กไม่ให้ออกจากระบบ

ความยากจนทำให้เด็กออกกลางคัน แต่ทุนการศึกษาเป็นเพียงส่วนหนึ่งของการแก้ไขปัญหาทั้งหมด เพราะหลายครอบครัวที่ยากจนนั้นไม่ได้ให้คุณค่ากับการศึกษา มองว่าการเรียนเสียโอกาส เสียเวลาในการหาเงิน ส่วนหนึ่งเนื่องจากไม่มีใครในครอบครัวได้เรียนหนังสือ นอกจากนี้ ยังมีอีกในหลาย ๆ กรณี ที่นักเรียนต้องออกจากระบบเพราะครอบครัวและโรงเรียนจัดการปัญหาในเชิงลงโทษมากกว่าช่วยเหลือ เห็นได้บ่อยในเด็กตั้งครรภ์ เด็กเกเร ก้าวพลาด พิการ ความต้องการพิเศษ ความเข้าใจในประโยชน์ที่จะได้รับจากการศึกษาจึงเป็นตัวแปรสำคัญที่เด็กจะได้รับการลงทุนและการใส่ใจในด้านการศึกษา เพื่อให้เด็กได้เรียนรู้ พัฒนาตัวเอง และไม่ตัดโอกาสตัวเองเสียก่อน

เด็กหลายคนไม่มีโอกาสทางการศึกษาเพราะไม่มีคนดูแล จากสถิติพบว่า เด็กยากจน กว่า 36% ‘กำพร้าเทียม’ ถูกพ่อแม่ฝากไว้กับญาติผู้ใหญ่ในบ้าน ซึ่งก็ไม่มีทรัพยากรที่จะส่งเสียเด็กให้เรียนเช่นกัน นอกจากนี้ยังมี เด็กที่ต้องดูแลตัวเองเพราะพ่อแม่ทำงานจนไม่มีเวลา เด็กกลุ่มนี้จึงมีความเปราะบางทางสังคม ไม่มีใครดูคอยกระตุ้น ชี้แนะ ให้กำลังใจให้เรียนดีขึ้น เมื่อเกิดปัญหาก็ไม่มีใครเข้าใจหรือให้คำปรึกษา ครูก็ไม่รู้ว่าต้องพูดคุยกับใครที่จะช่วยดูแลเด็กนอกโรงเรียน สุดท้ายเด็กก็หลุดออกจากระบบไปโดยง่าย

เด็กออกจากโรงเรียนเพราะ ไม่อยากเรียน/เบื่อเรียน/เบื่อครู และ เรียนไม่ไหว/เรียนไม่ทันเพื่อน สูงเป็นอันดับ 1 และ 3 จากปัญหาที่พบมากที่สุด 5 อันดับ

กศน.เป็นอีกทางเลือกของการศึกษา อย่างไรก็ตาม กศน. ถูกออกแบบมาสำหรับผู้เรียนอายุ 15 ปีขึ้นไป และสามารถรับรองผู้เรียนได้ 200,000 คนเท่านั้น ทำให้เด็กที่ออกกลางคันก่อนอายุ 15 ปีต้องหลุดหายไปจากระบบ

เด็กจำนวนมากประสบปัญหาความจนภายใน เพราะไม่เชื่อมั่นในตัวเอง เติบโตมาในสังคมที่กดทับความคิด ตัวตน เห็นเพียงข้อจำกัดของตัวเอง  ไม่เคยได้รับโอกาสในการเรียนรู้แสดงออกอย่างสร้างสรรค์   อีกทั้ง ในสังคมที่อยู่ก็ไม่มีผลสำเร็จจากการศึกษาให้เห็นเท่าไหร่ ทำให้ไม่มีตัวอย่าง (Role Model) เด็กจึงไม่เคยคิดไปไกลกว่าที่เห็นและเป็นอยู่  และน่าเสียดายที่สุด คือ เด็กหลายคนนั้นไม่มีความฝัน

ครอบครัวมีหนี้สินเป็นอีกสาเหตุสำคัญที่ลูกหลานต้องออกจากระบบมาช่วยหาเงิน โดยที่ไม่รู้เลยว่าแท้จริงแล้วเป็นหนี้อยู่เท่าไหร่ ต้องหาเงินใช้หนี้อย่างไร สุดท้ายเด็กก็ออกจากระบบโดยไม่สามารถปลดหนี้ได้เลย  หากเด็กได้เห็นปัญหา และเห็นว่าการเรียนสามารถแก้ไขปัญหาให้เขาได้อย่างไรในระยะยาว เช่น เรียนจนจบและเรียนต่อสาขาวิชาอาชีพที่ให้รายได้ดี แล้วสามารถจะปลดหนี้ได้ภายใน 5-10 ปี เป็นต้น

ด้วยสถานการณ์การแพร่ระบาด COVID-19 ภาคการศึกษาจึงต้องปรับตัวด้วยการเปลี่ยนสู่ระบบการเรียนออนไลน์มากขึ้น ทำให้ คอมพิวเตอร์ แท็ปแลต สมาร์ทโฟน และอินเตอร์เน็ต กลายเป็นอีกสิ่งจำเป็นต่อการเรียนหนังสือ ซึ่งเด็กยากจน อพยพ และพิการยังไม่สามารถเข้าถึงได้ สุดท้าย ไม่สามารถเข้าเรียนและออกจากระบบไปในที่สุด อีกทั้งยังมีผลกระทบอื่นๆ เช่น ไม่มีอาหารรับประทาน (ไม่สามารถไปทานที่โรงเรียน เพิ่มรายจ่ายด้านอาหารที่บ้าน) รายได้ (เนื่องจากผู้ปกครองถูกพักงานหรือถูกเลิกจ้าง) ไม่มีของใช้จำเป็นในครอบครัว (ไม่มีเงินซื้อและไม่สามารถออกไปซื้ออย่างปลอดภัยได้) และปัญหาสุขภาพ